مروری بر درمان قطعی ایدز با استفاده از پیوند مغز استخوان

از زمانی که ایدز در دهه 80 میلادی شناخته شد تاکنون ( اوایل 2019 ) بیش از 75 میلیون نفر به ویروس HIV مبتلا شده اند. تا اسفند 1397 و تا پیش از این تنها یک نفر از این تعداد به نام آقای تیموتی براون بصورت قطعی درمان شده بود. اکنون پس از 12 سال از درمان بیمار اول خبر درمان دومین بیمار با نام مستعار  “بیمار لندن ” با همان روش درمانی بیمار اول منتشر شد. این دو بیمار مبتلا به نوعی سرطان خون بوده اند و با نوع خاصی از پیوند مغزاستخوان درمان شده‌اند. دو روز بعد نیز خبر درمان سومین بیمار نیز با نام مستعار بیمار دوسلدوروف نیز منتشر شد. آیا به درمان قطعی ایدز رسیده ایم؟ در ادامه به بررسی این موضوع می‌پردازیم.

  مراحل درمان ایدز با استفاده از پیوند مغزاستخوان

انواع سلول‌های خونی شامل انواع گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها در افراد بالغ در مغز استخوان آنها ساخته می‌شود. فردی که مبتلا به سرطان خون می‌شود تولید سلول‌های خونی در مغزاستخوان  وی دچار اشکال می‌شود.  در سرطان خون سلول‌های خونی تولید شده در مغز استخوان دچار نقص در عملکرد طبیعی خود می‌شوند وفرد بیمار اگر درمان نشود می‌میرد.

برای درمان فرد مبتلا به سرطان خون روش‌های مختلفی وجود دارد. یکی از این روش‌های درمان، پیوند مغز استخوان می‌باشد. در این روش ابتدا مغزاستخوان سرطانی بیمار با استفاده داروهای شیمی درمانی و یا رادیوتراپی ضعیف و یا نابود می شود. در این مرحله بدن بیمار بسیار ضعیف می شود و معرض امکان ایجاد عفونت شدید قرار می‌گیرد. سپس مغز استخوان خون‌ساز فردی  سالم که مشابهت ایمنولوژی و تاحدودی ژنتیکی با فرد بیمار دارد به فرد پیوند زده می‌شود.  پس از پیوند به بیمار داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی تجویز می شود تا بافت پیوند زده شده پسزده نشود. پس از موفقیت پیوند مغز استخوان بدن شروع به تولید سلول‌های خونی سالم و غیرسرطانی می‌کند و سرطان بیمار درمان می‌شود. این مراحل برای همه بیماران مبتلا به سرطان خون بدون داشتن ایدز نیز بصورت معمول انجام می‌شود.

گیرنده CCR5 مولکولی پرتئینی است که در سطح گلبول‌های سفید ما وجود دارد. ویروس HIV زمانی که می‌خواهد وارد گلبوهای سفید شود از این پرتئین بعنوان درب ورود به سلول استفاده می‌کند. کلیدی روی ویروس است که دقیقا باز کننده این درگاه است !  این گیرنده پرتئینی توسط ژنی باهمین نام کدگذاری و ساخته می‌شود که در هسته سلول‌های ما وجود دارد. در جوامع مختلف بین 1 تا 5 درصد افراد جامعه بدلیل جهش ژنتیکی، این گیرنده‌ی پرتئینی را در بدن خود ندارد و در نتیجه هیچ وقت به ایدز مبتلا نمی‌شوند!  در ایران نیز بین یک تا دو درصد افراد این ویژگی را دارند و به ایدز مبتلا نمی‌شوند. مغز استخوان این افراد برای درمان افراد مبتلا به ویروس ایدز که همزمان به سرطان خون نیز مبتلا شده‌اند مناسب می‌باشد.

با توجه به توضیحات فوق ما می‌توانیم در مواردی که فرد به ویروس HIV و همزمان به سرطان خون مبتلا است اقدام به پیوند مغز استخوان ( که دارای ویژگی مقاومت به ویروس ایدز است ) ‌کنیم. پس از موفقیت آمیز بودن پیوند بدن شروع به تولید گلبول‌های سفید غیرسرطانی و سالم که مقاوم به ویروس ایدز هستند می‌کند. اگر چه مراحل این روش درمان بر روی کاغذ و تئوری ساده بنظر می‌رسد با این حال فاصله اولین و دومین موفقیت درمان با این روش بیش از 12 سال بود و شکست های متعددی که گاها کمتر در خبر‌ها عنوان شده است نیز داشته است.

درمورد این سوال که می‌توانیم با این روش درمان قطعی ایدز را اعلام کنیم یا نه؟ پاسخ خیر است. دلیل این پاسخ را در ادامه بیان می‌کنیم.

1-      دلیل ناتوانی داروسازان برای ساخت دارویی معمولی برای درمان قطعی ایدز، مخفی شدن این ویروس در ژنوم ما می‌باشد. پرو ویروس به حالتی اتلاق می شود که ویروس در ژنوم هسته سلو‌های ما مخفی می شود و داروها و گلبولهای سفید به این ویروس ها دسترسی ندارند. و ویروس می‌تواند پس از سال‌ها از این حالت خارج شود و تبدلیل به ویروس فعال گردد. به همین دلیل است که ممکن است ویروس در بدن این افراد بازگشت داشته باشد. هرچند تیموتی براون ( بیمار برلین )  12 سال است که ویروسی در بدنش یافت نشده است.

2-      در حال حاضر افراد مبتلا به ویروس ایدز با مصرف روزی یک قرص  می توانند زندگی طبیعی داشته باشند در حالی که این روش درمانی برای بیمار خطرناک است و تنها برای بیماران سرطانی که راه دیگری ندارند استفاده شده است.

3-      افرادی که دارای مغز استخوان دهنده پیوند هستند در جامعه کم اند و عملا امکان پیوند برای همه افراد مبتلا به ویروس وجود ندارد.

4-      هزینه انجام عمل پیوند و مراحل آزمایشگاهی درمان بالا می‌باشد و نیاز به تجهیزات پیشرفته پزشکی و آزمایشگاهی داریم در حالی که بسیاری از مبتلایان به ایدز در کشورهای آفریقایی قرار دارند و این امکانات در آنجا فراهم نمی‌باشد.

بیوگرافی بیماران تحت درمان با این روش

1-      تیموتی براون ( Timothy Brown ) در سال 1995 متوجه ابتلای خود به ویروس ایدز شد. در سال 2007 مبتلا به سرطان خون شد و در آن سال درمان همزمان ایدز و سرطانش با روش پیوند مغز استخوان آغاز شد. در حال حاضر 12 سال است که هیچگونه ویروس HIV در بدنش وجود ندارد. براون آمریکایی است و درمانش در شهر برلین ، آلمان انجام شد بهمین دلیل به بیمار برلین معروف است.

2-      بیماران بوستون : دو بیماری که کمتر در محافل عمومی درباره‌ی آن صحبت می‌شود. آغاز درمان این دو بیمار در سال 2008 بود و در سال 2013 خبر عود مجدد ایدز در این بیماران اعلام شد .این درمان در آمریکا انجام شد ولی علی رغم تصوری که بر درمان قطعی این دو بیمار در ابتدا شد،  مدتی پس از قطع دارو مجدد ویروس ایدز در بدن این بیماران عود کرد. روش درمانی این دو بیمار نیز نوع خاصی از پیوند استخوان برای درمان سرطان خون لنفوما بود. بیمار اول در سال 2008 و بیمار دوم در سال 2010 با این روش درمان شد. هشت ماه پس از درمان بدن این دو بیمار فاقد هیچگونه ویروس HIV بود. داروهای ضد ایدز این دو بیمار قطع شد و تصور می‌شد ایدز این دو بیمار بصورت قطعی درمان شده است. اما یکی از این دو بیمار 12 هفته بعد از قطع دارو و بیمار دیگر 32 هفته پس از قطع دارو مجدد ویروس ایدز به بدنشان بازگشت و عود مجدد داشت! بعد از این پروژه درمانی،  امید به درمان قطعی ویروس ایدز کمتر و سخت گیری های بیشتری برای آزمایش روی انسان‌ها انجام شد.

3-      بیمار لندن : 6 سال پس از درمان ناموفق بیماران بوستون و در سال 2019 ( اسفند 1397 ) دانشمندان انگلیسی درمان قطعی دومین بیمار ایدز را با نام مستعار بیمار لندن اعلام کردن. این بیمار تمایلی به منتشر شدن نام و تصویر خود ندارد. روش درمان این بیمار دقیقا شبیه بیمار برلین است و تاکنون (اسفند 1397 ) 18 ماه است که اثری از ویروس ایدز در بدن او وجود ندارد. این بیمار نیز مانند بیماران قبلی مبتلا به سرطان خون بوده است. تفاوت این بیمار نسبت به بیمار برلین عدم رادیوتراپی و تنها انجام شیمی درمانی در طی درمان وی بوده است.

4-      بیمار دوسلدوروف : دو روز پس از اعلام خبر درمان قطعی بیمار لندن خبر درمان سومین بیمار ایدز نیز از آلمان گزارش شد. طبق اظهارات تیم تحقیقاتی این پروژه سه ماه از عدم ردیابی ویروس ایدز در بدن این بیمار می‌گذرد. این بیمار نیز مبتلا به لوکمیا ، نوعی از سرطان خون ، بوده است و روش درمانی وی پیوند مغز استخوان دارای جهش ژنتیکی ژن CCR5 می‌باشد. بیمار چهارم و پنجم نیز توسط این تیم تحقیقاتی در حال درمان می‌باشند. علی رغم این شواهد هنوز بسیاری از متخصصین اعلام درمان قطعی این بیمار را زودهنگام می‌دانند.

نتیجه‌گیری

ویروس ایدز ویروسی باهوشی است و توانایی تغییر ژنیکی خود همراه با توانایی مخفی شدن در ژنوم ما را دارد و با حمله به سلول‌های دفاعی ما سیستم ایمنی ما را از کار می‌اندازد با این حال دیر یا زود ما به درمانی در دسترس،  قطعی و ارزان در رابطه با ایدز خواهیم رسید هرچند، احتمالا چند سال دیگر با این روز فاصله داشته باشیم. درمان این سه بیمار فصل جدیدی برای محققیق باز کرد که می‌توانیم با مهار کامل گیرنده CCR5 ایدز را بصورت قطعی درمان کنیم.

روش‌های جدیدی مانند ژن درمانی یا تکنیک بسیار پیشرفته کریسپر و یا داروهایی که بتوانند بصورت کامل این گیرنده را بلاک کنند راه‌حل های جدید ما برای درمان این ویروس هوشمند و خطرناک خواهند بود.

منابع:

1-      Nature

2-      Hivcure

3-      Futuremedicine

4-      Science

5-      Independent

محقق و نویسنده : محسن جعفری؛ دانشجوی دکتری حرفه ای داروسازی، کارشناس علوم آزمایشگاهی و فعال در حوزه  IT

ایمیل: pharamalabir@gmail.com